نقدینگی یکی از مفاهیم کلیدی در اقتصاد کلان و مدیریت مالی است که نقش تعیین‌کننده‌ای در ثبات و رشد اقتصادی ایفا می‌کند. در طول چرخه تجاری، که شامل دوره‌های رونق، رکود، بحران و بهبود است، رفتار نقدینگی و اثرات عملکردی آن بر بنگاه‌های اقتصادی و کل اقتصاد دستخوش تغییرات می‌شود. این مقاله با تمرکز بر روابط بین نقدینگی و چرخه تجاری، اثرات نقدینگی را بر عملکرد اقتصادی کشورها و بنگاه‌ها مورد بررسی قرار می‌دهد.

تعریف نقدینگی

نقدینگی در دو سطح کلان و خرد قابل تعریف است:

• در سطح کلان، نقدینگی به مجموع پول و شبه‌پول در اقتصاد اطلاق می‌شود، مانند اسکناس، سپرده‌های دیداری و پس‌انداز.

• در سطح خرد (بنگاهی)، نقدینگی توانایی شرکت در پرداخت تعهدات کوتاه‌مدت خود با دارایی‌های نقد است.

چرخه تجاری چیست؟

چرخه تجاری به نوسانات منظم و تکراری تولید ناخالص داخلی (GDP) در یک اقتصاد گفته می‌شود. این چرخه معمولاً شامل چهار مرحله است:

1. رونق (Expansion): رشد اقتصادی بالا، اشتغال‌زایی و افزایش تولید.

2. اوج (Peak): نقطه نهایی رشد که پس از آن رکود آغاز می‌شود.

3. رکود (Recession): کاهش فعالیت‌های اقتصادی، افزایش بیکاری و کاهش سرمایه‌گذاری.

4. بهبود (Recovery): آغاز بازگشت به رونق اقتصادی.

رابطه نقدینگی و چرخه تجاری

نقدینگی در هر مرحله از چرخه تجاری نقشی متفاوت ایفا می‌کند. سیاستگذاران اقتصادی معمولاً با استفاده از ابزارهای پولی مانند نرخ بهره و عملیات بازار باز، سطح نقدینگی را تنظیم می‌کنند تا از نوسانات شدید در چرخه تجاری جلوگیری کنند.

در دوره رونق

در دوره رونق، درآمدها افزایش می‌یابد و بانک‌ها تمایل بیشتری به اعطای وام دارند. نقدینگی زیاد می‌شود و هزینه‌های مصرفی و سرمایه‌گذاری افزایش می‌یابد. در این دوره، افزایش بیش از حد نقدینگی می‌تواند منجر به تورم شود.

در دوره رکود

در رکود، سطح تقاضای کل کاهش می‌یابد. بنگاه‌ها با مشکل فروش محصولات مواجه می‌شوند و بانک‌ها نیز در اعطای وام محتاط‌تر می‌شوند. بنابراین، نقدینگی کاهش می‌یابد. در این شرایط، بانک مرکزی با سیاست‌های انبساطی سعی در افزایش نقدینگی دارد تا اقتصاد را تحریک کند.

اثرات عملکردی نقدینگی در سطوح مختلف

1. در سطح بنگاه‌ها

شرکت‌هایی با نقدینگی کافی می‌توانند در دوره رکود بهتر دوام بیاورند. آن‌ها قادرند هزینه‌های جاری را پرداخت کرده و حتی از فرصت‌های بازار استفاده کنند. در مقابل، شرکت‌های با نقدینگی پایین معمولاً با ریسک بالای ورشکستگی مواجه‌اند.

مزایا:

• امکان پرداخت به‌موقع تعهدات

• انعطاف‌پذیری در برنامه‌ریزی تولید

• بهره‌برداری از فرصت‌های تجاری

معایب نقدینگی بیش‌ازحد:

• بازدهی پایین دارایی‌ها

• تحریک هزینه‌های غیرضروری

2. در سطح کلان اقتصادی

در سطح ملی، نقدینگی بر متغیرهای کلان مانند تورم، اشتغال، نرخ بهره و سرمایه‌گذاری اثر می‌گذارد. سیاست‌های پولی بانک مرکزی در کنترل حجم نقدینگی نقش اساسی دارد.

• افزایش نقدینگی: تحریک تقاضای کل، افزایش تورم، کاهش نرخ بیکاری

• کاهش نقدینگی: کاهش تقاضا، رکود، افزایش بیکاری

3. در بازارهای مالی

نقدینگی بالا در بازارهای سرمایه منجر به رشد قیمت دارایی‌ها مانند سهام و املاک می‌شود. در دوره‌های رونق، ورود نقدینگی به بازار سهام رشد شاخص‌ها را تسریع می‌کند. اما در رکود، خروج نقدینگی باعث سقوط بازارها می‌شود.

نقش بانک‌ها و نهادهای مالی

بانک‌ها با ارائه تسهیلات اعتباری نقش مهمی در توزیع نقدینگی دارند. در دوره‌های رکود، با افزایش ریسک اعتباری، بانک‌ها تمایل کمتری به اعطای وام دارند که این موضوع مشکل نقدینگی را تشدید می‌کند. در مقابل، در دوره‌های رونق، دسترسی آسان‌تر به اعتبار باعث رونق فعالیت‌های اقتصادی می‌شود.

سیاست‌های پولی و تنظیم نقدینگی

بانک‌های مرکزی از ابزارهای مختلفی برای کنترل نقدینگی استفاده می‌کنند:

• نرخ بهره: کاهش نرخ بهره منجر به افزایش وام‌گیری و افزایش نقدینگی می‌شود.

• عملیات بازار باز: خرید اوراق قرضه توسط بانک مرکزی نقدینگی را افزایش می‌دهد.

• نرخ ذخیره قانونی: کاهش نرخ ذخیره قانونی باعث افزایش ظرفیت وام‌دهی بانک‌ها می‌شود.

رویکرد ضدچرخه‌ای (Counter-cyclical)

سیاست‌های ضدچرخه‌ای به‌معنای اجرای سیاست‌های انبساطی در زمان رکود و انقباضی در زمان رونق هستند. این رویکرد به تثبیت اقتصاد کمک می‌کند.

چالش‌های مدیریت نقدینگی

• زمان‌بر بودن تأثیر سیاست‌های پولی: اثرات تصمیمات پولی معمولاً با تأخیر ظاهر می‌شوند.

• رفتار نامتقارن بانک‌ها: بانک‌ها در رونق تمایل به افزایش تسهیلات دارند، اما در رکود حتی با وجود کاهش نرخ بهره، از اعطای وام اجتناب می‌کنند.

• ریسک‌های سیستمی: نقدینگی بیش‌ازحد می‌تواند منجر به حباب دارایی و بحران‌های مالی شود.

تجربه ایران و نقدینگی در چرخه‌های اقتصادی

در اقتصاد ایران، نقدینگی یکی از دغدغه‌های مهم اقتصادی است. بر اساس گزارش‌های بانک مرکزی، حجم نقدینگی در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته که بخشی از آن ناشی از سیاست‌های پولی انبساطی در واکنش به رکودهای اقتصادی بوده است. اما این رشد نقدینگی در بسیاری از مواقع منجر به تورم بالا شده و کارایی سیاست‌های پولی را کاهش داده است.

نتیجه‌گیری

نقدینگی نقش حیاتی در تعیین وضعیت اقتصادی کشورها در طول چرخه تجاری دارد. در زمان‌های مختلف، اثرات آن می‌تواند مثبت یا منفی باشد. مدیریت صحیح نقدینگی نیازمند هماهنگی بین سیاست‌های پولی، مالی و نظارتی است. در سطح بنگاهی نیز، داشتن استراتژی نقدینگی منسجم می‌تواند یکی از عوامل کلیدی بقا و رشد در شرایط ناپایدار اقتصادی باشد.

منابع

1. Mishkin, Frederic S. (2015). The Economics of Money, Banking and Financial Markets. Pearson Education.

2. Bernanke, Ben S., & Gertler, Mark. (1995). Inside the Black Box: The Credit Channel of Monetary Policy Transmission. Journal of Economic Perspectives.

3. بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. آمارهای ماهانه و سالانه نقدینگی. www.cbi.ir

4. صالح‌آبادی، علی. (۱۳۹۹). سیاست‌های پولی و نقش نقدینگی در اقتصاد ایران. مجله پژوهش‌های اقتصادی.